Azoospermia – przyczyny, objawy, leczenie

Azoospermia to diagnoza, która może brzmieć dla mężczyzny jak wyrok. Termin ten oznacza bowiem brak plemników w nasieniu. Jakie są przyczyny i objawy azoospermii i czy zawsze schorzenie to oznacza brak szans na ojcostwo?

Azoospermia – co to za choroba?

Azoospermia jest jedną z form męskiej niepłodności, która oznacza całkowity brak plemników w nasieniu. Szacuje się, że zaburzenie to dotyka na razie tylko ok. 1% męskiej populacji. Coraz więcej lekarzy podkreśla jednak, że azoospermia diagnozowana jest przez nich częściej, niż jeszcze kilka lat temu (obecnie ok. 5-10% niepłodnych pacjentów może nie mieć dzieci z tego właśnie powodu). Co ważne, azoospermia może występować w dwóch typach, przy czym każdy z nich charakteryzuje się odmiennym rokowaniem w zakresie późniejszej szansy na ojcostwo.

Z pierwszym z nich, czyli z azoospermią obstrukcyjną (z ang. obstructive azoospermia), mamy do czynienia w sytuacji gdy produkcja plemników nie jest zahamowana, a jest jedynie nieznacznie zmniejszona. Wówczas z powodu nabytych lub wrodzonych przyczyn, męskie komórki rozrodcze nie wydostają się wraz z ejakulatem na zewnątrz. Najczęściej przyczyną tego stanu są: wady genetyczne lub zapalenie narządów męskiego układu moczowo-płciowego, operacje przepukliny, czy operacyjne przecięcie nasieniowodów w celach antykoncepcyjnych (wazektomia). Azoospermia obstrukcyjna stanowi ok. 7-51% przypadków azoospermii i w wielu przypadkach jest możliwa do wyleczenia.

Najmniej korzystne rokowania na przyszłość daje natomiast sytuacja, w której z jakiejś przyczyny doszło do zatrzymania wytwarzania plemników przez organizm mężczyzny lub też stwierdza się w jego komórkach duże nieprawidłowości. Azoospermia nieobstrukcyjna (non obstructive azoospermia), bo o niej mowa, stanowi 60% wszystkich azoospermii. Niestety, jedynie z nielicznymi wyjątkami, jest to stan nieodwracalny. Choroba ta spowodowana jest pierwotnym lub wtórnym uszkodzeniem czynności jąder, a jej przyczyny dzieli się na:

• przedjądrowe (np. wrodzona niedoczynność przysadki, hiperprolaktynemia, zespół Kallmanna, nowotwory okolice podwzgórzowo-przysadkowej);
• jądrowe (np. dysgenezja jąder, zespół Klinefeltera, niewrażliwość na androgeny, nowotwory, zapalenia, urazy jąder, radio- i chemioterapia).

Objawy azoospermii

Podstawowym aspektem azoospermii jest całkowity brak plemników w ejakulacie, co uniemożliwia mężczyźnie (czasowo lub w ogóle) posiadanie biologicznego potomstwa. Jednak poza tym pacjenci, u których zdiagnozowano to schorzenie, nie uskarżają się na inne objawy chorobowe. Aby jednak potwierdzić azoospermię konieczne jest wykonanie badania nasienia.

Jakie są przyczyny braku plemników w nasieniu?

Azoospermia może wynikać z dwóch głównych przyczyn. W pierwszym przypadku brak plemników lub ich mniejsza ilość może mieć charakter jądrowy. Najczęściej ma to związek z:

• z brakiem równowagi hormonalnej (wzmożona produkcja estrogenów, androgenów i prolaktyny, zbyt mała natomiast gonadotropin i gonadoliberyny);
• uszkodzeniem kanalików plemnikotwórczych (do którego doszło w skutek zapalenia jąder, napromieniowania lub po przyjmowaniu niektórych leków przeciwnowotworowych);
• zaburzeniami rozwoju jąder, które spowodowane zostały czynnikami zewnętrznymi np. ksenoestrogeny (znaczne ilości tej substancji obecne w wodzie pitnej mogą powodować zaburzenia płodności u mężczyzn, w tym wady jąder już w okresie płodowym);
• zaburzeniami funkcjonowania jąder, które mogą być spowodowane nieprawidłowościami genetycznymi. Najczęściej są to mikrodelecje lub mutacje w regionie AZF znajdującym się na długim ramieniu chromosomu Y, mutacje genu CFTR, zaburzenia kariotypu (np. zespół Kallmana, zespół Klinefeltera, czy zespół Pradera-Williego);
• zespołem samych komórek Sertolego, oznaczający brak komórek plemnikotwórczych;
• nowotworami jąder.

Za brak plemników w nasieniu mogą również odpowiadać takie czynniki, jak:

• niedrożność dróg wyprowadzających nasienie. Najczęściej niedrożność powstaje w najądrzu lub nasieniowodzie, w wyniku przebytego urazu, zapalenia (najądrza, czy prostaty), żylaków powrózka nasiennego lub wrodzonego braku nasieniowodów;
• choroby przysadki mózgowej i podwzgórza. Prowadzą one bowiem do niedoboru produkcji gonadoliberyny (GnRH) i gonadotropin (LH i FSH);
• terapia antynowotworowa (chemioterapia, radioterapia).

Jak przebiega diagnozowanie?

Azoospermię stwierdza się po przeprowadzeniu ogólnego badania nasienia. Zaleca się jednak, żeby na 3-5 dni przed jego wykonaniem zachować wstrzemięźliwość seksualną i unikać spożywania alkoholu. W pierwszej kolejności, kropla nasienia badana jest pod mikroskopem. W przypadku, gdy w pobranej próbce nie wykryto plemników, dla pewności pozostałe nasienie odwirowuje się. Po przeprowadzeniu tej czynności, dokonuje się analizy powstałego w ten sposób osadu (dzięki temu istnieją szanse na znalezienie pojedynczych komórek). Jeśli natomiast w tym zagęszczonym materiale nie stwierdzi się obecności żywych plemników, to wówczas można podejrzewać azoospermię.

Aby jednak potwierdzić diagnozę, lekarz zleca wykonanie jeszcze jednego niezależnego badania (ponieważ mogło się okazać, że np. nasienie nie zostało oddane do badania w prawidłowy sposób). Ponadto, w celu rozpoznania przyczyny azoospermii zaleca się wykonanie:

• biopsji jąder – badanie to polega na pobraniu niewielkiego odcinka jądra (chirurgicznie lub poprzez nakłucie specjalną igłą) i zbadaniu go pod mikroskopem, w celu sprawdzenia, czy produkcja plemników została zachowana czy może całkowicie ustała);
• badań molekularnych, w tym analizę kariotypu oraz testy DNA w kierunku określonych mutacji (dlatego też, jeśli mężczyzna chce poznać przyczynę azoospermii powinien udać się do poradni genetycznej);
• badania hormonalnego (testosteron, prolaktyna, FSH i HL).

Czy są skuteczne metody leczenia?

Jeśli u pacjenta zdiagnozowano azoospermię obstrukcyjną, to wówczas zastosować można biopsję jądra lub najądrzy wraz z jednoczesnym pobraniem plemników (można je bowiem wykorzystać później do zapłodnienia pozaustrojowego, czyli in vitro). W takiej sytuacji wskazany może być również zabieg chirurgiczny, mający na celu udrożnić nasieniowody. Przy czym, najczęściej jest to mikrochirurgiczna korekta dróg wyprowadzających nasienie (nie u każdego jednak zabieg ten jest skuteczny i możliwy do wykonania).

Jeśli natomiast u podstaw azoospermii leżą zaburzenia hormonalne, to u pacjenta wdrażane jest leczenie gonadotropiną kosmówkową i gonadotropinami menopauzalnymi, dzięki któremu pobudzona ma zostać spermatogeneza. Ponadto, w niektórych przypadkach sposobem na wyleczenie niepłodności jest usunięcie czynnika wywołującego jądrowe zaburzenia spermatogenezy. Mowa tu m.in. o obniżeniu zbyt wysokiej temperatury jąder (poprzez stosowanie plastrów chłodzących oraz wybieranie luźnej bielizny i spodni). Temperatura moszny bowiem ma ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju plemników który wymaga temperatury ok. 35 – 35,5°C . Zalecane jest również odstawienie sterydów anabolicznych.

Jakie szanse na zostanie ojcem?

Wielu mężczyzn diagnozę azoospermii traktuje jak wyrok, który raz na zawsze pozbawia ich możliwości posiadania własnego potomstwa. Jednak w przypadku tego schorzenia, znaczenie ma ustalenie jego przyczyny i wdrożenie odpowiedniego leczenia. Należy tu jednak podkreślić, że to, czy się ono powiedzie jest kwestią indywidualną. Ponieważ w przypadku mężczyzn, u których brak plemników w ejakulacie spowodowany jest trudnościami z wydostaniem się ich na zewnątrz (choć ich produkcja przebiega prawidłowo) szansa na zostanie ojcem jest duża.

Najlepszym rozwiązaniem może być wtedy wspomniana już wcześniej biopsja jąder podczas której pozyskuje się także plemniki (można je zamrozić, a później wykorzystać podczas zabiegu in vitro). U pacjentów z tym typem azoospermii można również przeprowadzić zabiegi chirurgiczne, które mają na celu udrożnienie nasieniowodów. Tych możliwości jednak nie będą mieli mężczyźni, u których zdiagnozowano azoospermię nieobstrukcyjną, (oznaczającą brak produkcji plemników). Wówczas jedyną szansą na zostanie tatą, jest albo skorzystanie z banku nasienia, albo decyzja o adopcji.